Obrona w procesie karnym

Na czym polega prawo do obrony?

Prawo do obrony stanowi jedną z kluczowych i fundamentalnych zasad procesu karnego, przysługującą oskarżonemu już od etapu początkowego, jakim jest postępowanie przygotowawcze. Gwarancja prawa do obrony została zapisana w Konstytucji RP, natomiast przepis art. 6 k.p.k. jednoznacznie precyzuje tę zasadę: „Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć.”

Realizacja prawa do oborny może mieć wymiar materialny, jak również formalny, o czym poniżej. 

Obrona materialna obejmuje wszelkie czynności procesowe podejmowane przez osobę uprawnioną (nie tylko przez samego oskarżonego) mające na celu ochronę interesów osoby oskarżonej w toku postępowania karnego. W praktyce oznacza to składanie wniosków, przedstawianie dowodów i formułowanie argumentów procesowych, a także prawo oskarżonego do zachowania milczenia i biernego postępowania, które nie może przynieść mu niekorzystnych konsekwencji.

Obrona formalna gwarantuje oskarżonemu prawo do posiadania obrońcy. W tym kontekście istotne jest uznanie, że profesjonalny obrońca, adwokat lub radca prawny, dysponuje kwalifikacjami, których brakuje samemu oskarżonemu. Brak zaangażowania emocjonalnego w sprawę pozwala obrońcy na obiektywną ocenę faktów oraz skuteczne opracowanie adekwatnej linii obrony dostosowanej do sytuacji danego oskarżonego. Realizacja prawa do obrony w znaczeniu formalnym ma dwa wymiary, obligatoryjny i fakultatywny.

Czym jest obrona obligatoryjna w sprawach karnych?

Obrona obligatoryjna stanowi jedną z form obrony prawnej, która jest narzucona przez przepisy prawa w określonych sytuacjach ze względu na kryteria podmiotowe, tj. cechy psychofizyczne oskarżonego (podejrzanego). Sens, jaki przyświecał wprowadzeniu unormowania przewidzianego w art. 79 k.p.k., było przede wszystkim zapewnienie oskarżonemu (podejrzanemu) skutecznej i realnej oborny w sytuacji, kiedy po jego stronie zaistniały okoliczności utrudniające obronę. Jest to rodzaj obrony, której podjęcie jest obowiązkowe dla określonych osób, niezależnie od ich woli czy decyzji.

Obligatoryjną obroną zostały objęte osoby, które w czasie postępowania nie ukończyły osiemnastego roku życia, jak również osoby głuche, nieme lub niewidome. Również sytuacja uzasadnionych wątpliwości co do poczytalności oskarżonego (podejrzanego) daje podstawę do objęcia takiej osoby obroną obligatoryjną. Organ prowadzący postępowanie jest zobowiązany do dociekania okoliczności, które mogą wywołać wątpliwość co do poczytalności oskarżonego, gdyż mają one znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.

W pewnym sensie uzupełnieniem katalogu przypadków obrony obowiązkowej ze względu na kryterium podmiotowe stanowi również obrona jedynie w odniesieniu do postępowania sądowego i na podstawie kryterium przedmiotowego. Oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli zarzucono mu zbrodnię. 

Kto może zostać obrońcą w procesie karnym?

Osobą uprawnioną do pełnienia roli obrońcy w procesie karnym jest, zgodnie z przepisem art. 82 k.p.k., jedynie osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury lub ustawy o radcach prawnych.  

Obecnie, po zrównaniu uprawnień adwokatów i radców prawnych w sprawach karnych, główną różnicą między tymi dwoma kategoriami prawników jest forma zatrudnienia. Tylko radcy prawni mają prawo świadczenia usług prawnych na podstawie umowy o pracę. W przypadku adwokatów ta opcja jest wykluczona. Należy jednak pamiętać, że radca prawny zatrudniony na podstawie stosunku pracy nie może świadczyć obrony.

Wykluczone jest świadczenie oborny przez adwokata lub radcę prawnego w przypadku, gdy taki prawnik jest zawieszony w czynnościach zawodowych. W przypadku obrony obligatoryjnej stanowi to bezwzględną przyczynę odwoławczą.

Uprawnienia i obowiązki obrońcy w sprawach karnych

Ustanowienie obrońcy z wyboru lub jego wyznaczenie z urzędu daje mu upoważnienie do aktywnego uczestnictwa we wszystkich etapach postępowania, także w czynnościach po uprawomocnieniu się orzeczenia, o ile nie zawiera określonych ograniczeń. Obrońca jest uprawniony generalnie do działania w toku całego postępowania, także po jego prawomocnym zakończeniu, o ile z treści udzielonego umocowania albo orzeczenia o ustanowieniu obrońcy z urzędu nie wynika nic innego (tzn. nie wynika ograniczenie). Wyznaczenie obrońcy z urzędu nakłada na adwokata obowiązek podejmowania wszelkich czynności procesowych w toku postępowania karnego, niemniej jednak zakres udziału obrońcy wyznaczonego z urzędu został dookreślony o możliwość zwrócenia się przez takiego adwokata o wyznaczenie nowego obrońcy spośród miejscowych adwokatów lub radców prawnych, jeśli czynności należy dokonać poza siedzibą lub miejscem zamieszkania obrońcy z urzędu.

Obrońca jest uprawniony do podejmowania działań procesowych wyłącznie na rzecz i korzyść oskarżonego, przy czym jego obecność nie wyklucza osobistego zaangażowania oskarżonego w toku postępowania.

Obrońca nieletnich lub osoby ubezwłasnowolnionej 

Regułą jest, że stosunek obrończy ma charakter osobisty w tym sensie, że to sam oskarżony osobiście ustanawia obrońcę. W prawie karnym siedemnastoletni młody człowiek odpowiada jak dorosły. Niemniej jednak, jeśli oskarżony jest małoletni lub osobą ubezwłasnowolnioną, czynności procesowe na korzyść oskarżonego, w tym wnoszenie środków zaskarżenia, składanie wniosków oraz ustanowienie obrońcy, objęte są generalnym uprawnieniem procesowym przedstawicieli ustawowych lub opiekunów faktycznych oskarżonego. W prawnie nieletnich, dziecko, które ukończyło dziesiąty rok życia, ale nie ukończyło siedemnastego roku życia traktowane jest jako nieletni. Inaczej kształtuje się zatem sytuacja procesowa dziecka, które mówiąc kolokwialnie “poważnie nabroiło”, w zależności od wieku.

Prawo nieletniego sprawcy czynu zabronionego w toku procesu przed sądem rodzinnym przewiduje również prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy oraz prawo złożenia wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu. Ustanowiony obrońca uprawniony jest do podejmowania czynności procesowych do prawomocnego zakończenia postępowania wykonawczego. Niemniej jednak warto wspomnieć, że prawa do czynnego udziału w postępowaniu nie mają nieletni, którzy nie ukończyli trzynastu lat, gdyż nie została im przyznana zdolność procesowa (kodeks postępowania cywilnego przewiduje zdolność procesową wyłącznie dla osób mających przynajmniej ograniczoną zdolność do czynności prawnych).

Należy zwrócić uwagę, że nieletni przed sądem rodzinnym ma prawo do obrony materialnej - obrony własnej i może występować samodzielnie, gdyż nie została przewidziana dla nieletniego, co do zasady, obrona obligatoryjna - poza wyjątkami, gdy nieletni został umieszczony m.in. w ośrodku wychowawczym, schronisku dla nieletnich, rodzinie zastępczej, czy też jest osobą głuchą, niemą lub niewidomą albo zachodzą wątpliwości, czy jego stan zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny. A w postępowaniu karnym, gdy oskarżony jest nieletni, działa za niego przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą oskarżony pozostaje (art. 76 k.p.k.). Przedstawiciel ustawowy nieletniego w procesie karnym nie działa zamiast niego, ale działa obok niego, co nie ogranicza samego oskarżonego w prawie do podejmowania stosownych działań procesowych w celu obrony. W sytuacji, gdy w toku postępowania karnego oskarżony był nieletnim w czasie popełnienia czynu, w trakcie toczącego się postępowania osiągnie wiek powyżej siedemnastu lat, to do czasu osiągnięcia przez niego pełnoletności, nadal traktowany jest jako nieletni. Dopiero z chwilą osiągnięcia przez oskarżonego pełnoletności prawo jego ustawowych przedstawicieli do reprezentacji w procesie ustaje. Nieletni posiada więcej praw i możliwości obrony własnej w postępowaniu przed sądem rodzinnym, niż przed sądem karnym. Natomiast wobec systemu sądowego zostaje skonfrontowany bez obowiązkowej pomocy przedstawicieli ustawowych czy też obrońcy. A często nieletni występujący przed sądem rodzinnym jest osobą młodszą od nieletniego występującego w procesie karnym. Jeśli nieletni nie ustanowi obrońcy, bądź nie będzie taki obrońca wyznaczony dla niego z urzędu przez sąd, to pozostaje on sam względem systemu sądowego i obowiązujących, niejednokrotnie skomplikowanych, procedur. Nieletni jest jeszcze dzieckiem, zatem trudno uznać, by jego obrona własna, była racjonalna i skuteczna.

Adwokat sprawy karne Wrocław

Kancelaria Adwokacka Agata Krzyżanowska we Wrocławiu - doświadczony adwokat, świadczący kompleksowe usługi prawne związane z reprezentacją Klientów w sprawach karnych na terenie Wrocławia. Kancelaria przyjmuje do prowadzenia również sprawy karne nieletnich, które dotyczą demoralizacji nieletnich, popełnienia przez nieletnich czynów karalnych, a także wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych orzeczonych względem nieletnich.
Zapraszamy do kontaktu.