Przeszukanie w postępowaniu karnym

Postępowanie karne

Postępowanie karne stanowi nieodłączny element systemu prawnego, mający na celu wykrycie sprawcy przestępstwa oraz skonfrontowanie go z odpowiedzialnością karną. Początkiem tego procesu najczęściej jest zawiadomienie organów ścigania o popełnieniu przestępstwa.

Postępowanie karne obejmuje cztery stadia:

Postępowanie przygotowawcze

Postępowanie w sprawie może przyjąć formę dochodzenia lub śledztwa. W tej fazie organy ścigania gromadzą dowody, przesłuchują świadków i analizują materiał dowodowy, aby zebrać kompletny obraz sytuacji i ustalić, czy doszło do popełnienia czynu zabronionego oraz kto jest jego sprawcą. Jeżeli na tym etapie zebrane dowody pozwalają na postawienie konkretnej osobie zarzutu popełnienia czynu zabronionego, to postępowanie przygotowawcze przechodzi w fazę postępowania przeciwko osobie. Jeżeli postępowanie przygotowawcze zakończy się sporządzeniem aktu oskarżenia, dalsze postępowanie odbywa się już przed sądem pierwszej instancji.

Postępowanie sądowe – proces karny

Postępowanie sądowe rozpoczyna się wniesieniem do sądu aktu oskarżenia. To tutaj, na podstawie zebranych dowodów, sąd podejmuje decyzję o winie lub niewinności oskarżonego. Oskarżonemu w procesie karnym przysługuje prawo do obrony. W toku rozprawy głównej oskarżony ma prawo do składania wniosków dowodowych. We wniosku dowodowym należy podać oznaczenie dowodu oraz okoliczności, które mają być udowodnione. Można także określić sposób przeprowadzenia dowodu. Oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia, może jednak bez podania powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień. Rozprawa kończy się wydaniem wyroku.

Postępowanie odwoławcze – proces karny

Celem postępowania odwoławczego jest wywołanie kontroli wadliwego orzeczenia. W przypadku niezadowolenia z wyroku sądu pierwszej instancji strony mają prawo do wniesienia apelacji do sądu wyższej instancji, w celu ponownego rozpatrzenia orzeczenia o winie i karze zgodnie z ustawą. Kodeks postępowania karnego przewiduje mechanizmy umożliwiające korektę błędu dokonanego przez organ procesowy w toku procedowania. Postępowanie odwoławcze to kolejny etap, którego początkiem może być apelacja, zażalenie, sprzeciw. Apelacja przysługuje od nieprawomocnych wyroków sądów pierwszej instancji, zażalenie służy do zaskarżania niektórych postanowień i zarządzeń sądu, sprzeciw natomiast przysługuje wobec wyroku nakazowego. W przypadku prawomocnych orzeczeń sądu zastosowanie mają nadzwyczajne środki zaskarżenia, czyli kasacja i wznowienie postępowania.

Postępowanie wykonawcze

Sąd, który wydał orzeczenie w pierwszej instancji jest właściwy również w postępowaniu dotyczącym wykonania tego orzeczenia, chyba że ustawa stanowi inaczej. Po prawomocnym wyroku sądu postępowanie wykonawcze polega na faktycznej realizacji podjętego rozstrzygnięcia, przy poszanowaniu aktualnej sytuacji skazanego i obowiązujących przepisów prawa. Postępowanie wykonawcze obejmuje również funkcję likwidacyjną polegającą na prawnym usuwaniu skutków skazania lub łagodzenia jego efektów.

Cele postępowania karnego nie ograniczają się jedynie do ukarania sprawcy. Stanowią one przede wszystkim gwarancję sprawiedliwości, ochrony praw jednostki, a także prewencji przestępczości poprzez pokazanie, że przestępstwa nie pozostaną bezkarne. W każdym stadium postępowania karnego dbałość o uczciwość, zgodność z prawem i poszanowanie podstawowych praw człowieka są kluczowe dla osiągnięcia właściwej równowagi między ściganiem sprawców a ochroną praw obywateli.

Jednym z ważnych narzędzi w procesie postępowania karnego jest dochodzenie oraz przeszukanie, które pozwala organom ścigania uzyskać dowody niezbędne do skutecznego prowadzenia śledztwa. W niniejszym artykule omówimy cele, rodzaje oraz ograniczenia w postępowaniu karnym czynności procesowej, którą jest przeszukanie.

Przeszukanie – definicja

Przeszukanie to działanie, które polega na celowym badaniu określonego obszaru w poszukiwaniu dowodów lub przedmiotów związanych z popełnieniem przestępstwa. Jest to dowodowa czynność realizowana na etapie najczęściej postępowania przygotowawczego, która pozwala na legalne wkroczenie w sferę konstytucyjnych gwarancji do prawa nietykalności osobistej, prywatności, nienaruszalności mieszkania oraz własności.

Rodzaje przeszukania w postępowaniu karnym

Przeszukanie jest jednym ze sposobów, obok choćby przesłuchania świadka czy opinii biegłego, pozyskania dowodów w postępowaniu karnym. W zależności od specyfiki przestępstwa można wyróżnić dwa główne rodzaje przeszukania: przeszukanie pomieszczeń lub innych miejsc oraz przeszukanie osoby, jej odzieży i podręcznych przedmiotów, co zostało uregulowane w art. 219 i następnych k.p.k.

Przeszukanie pomieszczenia

Przeszukanie miejsca obejmuje pomieszczenia lub inne obszary, które mogą zawierać dowody związane z popełnieniem przestępstwa. Organom ścigania przysługuje prawo do przeszukania tych miejsc w ramach śledztwa lub dochodzenia.

Przed przystąpieniem do czynności przeszukania, należy powiadomić osobę o celu czynności oraz wezwać do wydania poszukiwanych przedmiotów. Jest to związane z ustawowym obowiązkiem wydania rzeczy, które mogą stanowić dowód w sprawie. W sytuacji dobrowolnego oddania rzeczy organom należy odstąpić od czynności przeszukania, gdyż cel czynności śledczej został osiągnięty. Jeżeli osoba odmawia wydania poszukiwanych przedmiotów, organ ma prawo do kontynuowania czynności w celu ich znalezienia. W wypadku, gdy organy nie są w stanie określić jakich przedmiotów poszukują, mają prawo do czynności przeszukania, nawet gdy osoba wyda przedmioty dobrowolnie, a zachodzi przypuszczenie, że nie są to wszystkie przedmioty mogące stanowić dowód w sprawie.

Przeszukanie powinno być dokonane zgodnie z celem tej czynności, z zachowaniem umiaru i poszanowania godności jednostek, których dotyczy, a także bez wyrządzania niepotrzebnych szkód (art. 227 k.p.k.).

Celem przeszukania może być również znalezienie osoby, dlatego należy powiadomić właściciela pomieszczenia, które będzie przeszukiwane, o celu podejmowanych działań oraz wezwać do wydania osoby poszukiwanej.

Przeszukanie domu lub mieszkania jest zdarzeniem stresującym, wiążącym się z ingerencją w prywatność, a często także ze wstydem przed sąsiadami. Łatwo w takiej sytuacji zapomnieć o swoich prawach. Warto pamiętać, że w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu pojęcie mieszkania obejmuje nie tylko miejsce, w którym prowadzone jest życie prywatne i rodzinne, lecz także wszelkie relacje międzyludzkie, a więc również o charakterze oficjalno-zawodowym. Tego rodzaju miejsca, a dokładnie „pomieszczenia zamieszkałego” nie przeszukuje się, co do zasady, w porze nocnej oraz pod nieobecność gospodarza lokalu. Nie tylko właściciel, ale osoba, którą kodeks postępowania karnego określa jako „gospodarza lokalu”, ma prawo żądać, aby przy przeszukaniu była obecna także inna osoba, przez niego wskazana. Należy zawsze żądać doręczenia postanowienia o zatwierdzeniu przeszukania.

Przeszukanie osoby

Przeprowadzenie przeszukania osoby, jej odzieży i podręcznych przedmiotów jest możliwe w celu odnalezienia przedmiotów mogących stanowić dowód w sprawie. Istotne jest uwzględnienie zasad i ograniczeń określonych w art. 227 k.p.k., m.in. polegających na poszanowaniu godności człowieka.

Przeprowadzenie przeszukania lub zatrzymania przedmiotów powinno odbywać się zgodnie z celem tej czynności, z umiarem oraz w granicach niezbędnych do osiągnięcia tego celu. W trakcie przeszukania konieczne jest zachowanie należytej staranności, poszanowanie prywatności i godności osób objętych tą czynnością, a także unikanie niepotrzebnych szkód i dolegliwości.

Ważne jest również, że przeszukania osoby i odzieży powinny być realizowane, w miarę możliwości, przez osobę tej samej płci. Osobę, której ma dotyczyć przeszukanie, należy wcześniej poinformować o celu tej czynności oraz wezwać do wydania poszukiwanych przedmiotów.

Przeszukanie nieletniego

Najbardziej powszechnym sposobem wkroczenia w wolność i nietykalność osobistą jest zatrzymanie i przeszukanie osoby. Takich procedur doświadczają również nieletni, których prawa do niedawna były przemilczane. Wskazać należy, że kontrola osobista nieletnich w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, okręgowych ośrodkach wychowawczych, zakładach leczniczych, zakładach poprawczych lub schroniskach dla nieletnich dokonywana jest przez pracowników tych jednostek. Ich realizacja swoje źródło ma w ustawie z dnia 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. Decyzję o przeprowadzeniu kontroli osobistej co do zasady podejmuje dyrektor ośrodka, zakładu lub schroniska albo kierownik zakładu leczniczego. Przed przystąpieniem do przeprowadzenia kontroli osobistej nieletniego informuje się go o podstawie faktycznej i prawnej oraz celu kontroli osobistej.

Jakie są cele przeszukania?

Jedną z ważniejszych kwestii, którą należy wiedzieć na temat przeszukania, to jego cel. Przeszukanie pomieszczeń i innych miejsc nastąpić może w celu:

wykrycia rzeczy mogących stanowić dowód sprawie lub podlegających zajęciu w postępowaniu karnym,
namierzenia bądź zatrzymania osoby podejrzanej.

Opisane działania są uzasadnione, jeżeli istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że osoba podejrzana lub wymienione rzeczy znajdują się w danym pomieszczeniu. Warto pamiętać o tym, że będąc obecnymi przy przeszukaniu, nie jesteśmy prawnie zobowiązani do rozmowy z policjantami, o ile nie jest to formalnie czynność przesłuchania przeprowadzona na miejscu czynności z odpowiednimi pouczeniami prawnymi, mająca swoje odzwierciedlenie w pisemnym protokole. Jeśli zatem funkcjonariusze policji wypytują o jakieś kwestie w formie luźnej rozmowa, czyli tzw. rozpytania, to nie musimy takiej rozmowy prowadzić. Mamy prawo prosić o oficjalne wezwanie nas w charakterze świadka.

Zatrzymanie rzeczy

Rzeczy, które mogą stanowić dowód w sprawie lub przedmioty podlegające zajęciu w celu zabezpieczenia kar majątkowych, środków karnych o charakterze majątkowym, przepadku, środków kompensacyjnych albo roszczeń o naprawienie szkody, powinny zostać wydane na żądanie sądu, prokuratora, a w sytuacjach koniecznych, również policji lub innego organu (art. 217 § 1 k.p.k.). Osobę będącą w posiadaniu poszukiwanej rzeczy wzywa się do wydania jej dobrowolnie, jeżeli wezwana odmawia dobrowolnego wydania przedmiotu, można przeprowadzić jej odebranie siłą.

Zajęte rzeczy są bezzwłocznie zwracane właścicielowi, kiedy okaże się, że są zbędne w dalszym postępowaniu karnym.

Kiedy można dokonać przeszukania?

Dokonanie przeszukania w postępowaniu karnym jest możliwe dopiero po wszczęciu postępowania przygotowawczego, gdyż stanowi ono czynność procesową. Jednak zgodnie z art. 308 § 1 k.p.k., w sytuacjach koniecznych dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich zniszczeniem, utratą bądź zniekształceniem, policja lub prokurator mogą, jeszcze przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, przeprowadzić niezbędne czynności procesowe, w tym przeszukanie. W takim przypadku czynność przeszukania nie może być przeprowadzona później niż w terminie 5 dni od dnia pierwszej czynności niecierpiącej zwłoki.

Kto jest uprawniony do dokonania przeszukania?

Przeszukanie może być przeprowadzone przez prokuratora lub na polecenie sądu, lub prokuratora, przez policję. Co więcej, w sytuacjach wskazanych w ustawie, inne organy również są uprawnione do przeprowadzania przeszukania.

Zasadą jest to, że przeszukanie jest realizowane na polecenie sądu lub prokuratora, a odpowiedzialność za jego przeprowadzenie spoczywa na policji. Inne organy mają prawo do przeprowadzenia przeszukania jedynie w określonych przypadkach, które zostały jasno określone w przepisach ustawy.

Warto podkreślić, że przeszukanie może być zastosowane w każdej sprawie, niezależnie od rodzaju popełnionego przestępstwa. Przeprowadzenie przeszukania może mieć miejsce również w sytuacjach, które wymagają natychmiastowego działania (tzw. przypadki niecierpiące zwłoki).

Postanowienie o przeszukaniu

Postanowienie o przeprowadzeniu przeszukania należy okazać osobiście osobie, której przeszukanie dotyczy.

Na podstawie §161 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 kwietnia 2016 r., postanowienie o przeszukaniu powinno zawierać:

cel przeszukania, wskazując osobę podejrzaną, która ma zostać zlokalizowana, zatrzymana lub przymusowo doprowadzona, a także przedmioty, które mają być znalezione lub zatrzymane.
imię, nazwisko i adres osoby (lub nazwa i adres instytucji), u której ma zostać przeprowadzone przeszukanie.
informacje identyfikujące organ odpowiedzialny za przeprowadzenie czynności.

W uzasadnieniu postanowienia należy przedstawić dowody lub przytoczyć okoliczności, które stanowią podstawę do przypuszczenia, że osoba podejrzana lub wskazane przedmioty znajdują się dokładnie w miejscu, które ma być poddane przeszukaniu. W przypadku zarządzenia zatrzymania i przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej uzasadnienie musi dodatkowo uwzględniać istnienie przesłanek wymienionych w art. 247 § 1 k.p.k.

Wyjątkowo w sytuacjach niecierpiących zwłoki, kiedy postanowienie prokuratora nie mogło zostać wydane, funkcjonariusz policji, który dokonuje przeszukania, musi okazać nakaz kierownika swojej jednostki, jeżeli jest to niemożliwe, powinien okazać legitymację służbową. Organ dokonujący przeszukania zobowiązany jest także pouczyć osobę, u której dokonano przeszukania, o możliwości zgłoszenia do protokołu wniosku o doręczenie postanowienia w przedmiocie zatwierdzenia przeszukania. Zatwierdzenie przeszukania jest obligatoryjne, niezależnie od tego, czy żądanie doręczenia postanowienia zostało wyrażone przez uprawnionego. Postanowienie sądu lub prokuratora należy w terminie 7 dni od daty czynności przeszukania doręczyć osobie, u której dokonano przeszukania.

Kwestionowanie prawidłowości przeprowadzenia przeszukania

Każdy, czyje prawa zostały naruszone w związku z dokonanym przeszukaniem, ma prawo złożyć w tej sprawie zażalenie. Chodzi także o osoby, które zostały dotknięte skutkami przeszukania, np. właściciela rzeczy, która to rzecz została zajęta w wyniku przeszukania, choć właściciel nie jest stroną postępowania karnego.

Gdyby zaś doszło do powstania szkód w wyniku działań policji, skarb państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej. W tym przypadku możemy szukać skutecznej ochrony prawnej na drodze powództwa cywilnego.

Warto wspomnieć, iż ustawodawca penalizuje zachowania związane z nieuprawnionym wejściem do mieszkania czy innego pomieszczenia wbrew woli jego dysponenta, uznając takie zachowania za przestępstwo naruszenia miru domowego (art. 193 § 1 k.k.), to też sąd bada, czy przeszukanie dokonane zostało legalnie, zgodnie z jego celem i z zachowaniem zasad proporcjonalności, a zatem czy funkcjonariusze policji przestrzegali wszystkich procedur, czy nie doszło do nadmiernej ingerencji w prawa i wolności obywatela.

Adwokat w sprawach karnych

Adwokat w sprawach karnych odgrywa istotną funkcję w zagwarantowaniu osobie poddanej czynności przeszukania ochrony podstawowych praw człowieka, wolności obywatelskich oraz przestrzegania wszelkich procedur. Nierzadko przedstawiane w sposób nieprecyzyjny i niezrozumiały powody przeszukania wymagają profesjonalnej pomocy prawnej. Adwokat w sprawach karnych pełni nie tylko rolę rzecznika klienta przed organami ścigania i sądem, ale również stanowi ważne ogniwo systemu wymiaru sprawiedliwości.

Kancelaria Adwokacka Agata Krzyżanowska oferuje kompleksowe wsparcie prawne w sprawach karnych, obejmujące zarówno przygotowanie obrony, reprezentację przed sądem, jak i udzielanie porad prawnych w trakcie postępowania. Nasza Kancelaria Adwokacka we Wrocławiu działa w zakresie spraw karnych i spraw nieletnich w zgodzie z zasadami etyki zawodowej, zapewniając klientom pełną poufność i profesjonalizm.

Zapraszamy do kontaktu.